Naarmate een mens ouder wordt denkt hij af en toe na over zijn eigen uitvaart. Wil ik begraven worden of gecremeerd? Een van beide moet het worden. Net als in de meeste landen mag je in Frankrijk niet “natuurlijk” ter aarde worden besteld, dat wil zeggen dat je lijk wordt gecomposteerd (humusatie). In diverse landen, waaronder Frankrijk, ijveren milieu-organisaties voor legalisering van humusatie. Zie de website Humusatie.be (NL).
Er bestaan nog andere methodes van teraardebestelling, zoals resomatie (onder hoge druk oplossen in alkalisch water; in angelsaksische landen geoorloofd), cryomatie (vriesdrogen) en ecolatie (elektrisch verpoederen), maar die zijn nog vrijwel overal verboden, hoewel ze milieuvriendelijker zijn dan de klassieke manieren van teraardebestellen. Begraven neemt veel plaatsruimte in en vervuilt de bodem, cremeren veroorzaakt luchtvervuiling en kost veel brandstof.
Tenslotte kun je je lichaam ter beschikking stellen van de wetenschap, maar dat is een vrij ingewikkelde procedure, zowel vóór het overlijden voor de persoon in kwestie als erna voor de nabestaanden. Zie Service-public.fr.
Blijft dus over de keuze tussen begraven en cremeren. Op MPF Tarificateur kun je online een idee krijgen van wat deze franse uitvaartondernemer rekent voor begraven en cremeren en voor de mogelijke opties. Andere uitvaartondernemingen bieden vergelijkbare mogelijkheden tegen verschillende prijzen.
In Nederland hoef je geen begrafenisondernemer in te schakelen. De nabestaanden mogen de begrafenis of crematie ook zelf regelen, al gebeurt dat vrijwel nooit. Je bent er ook niet verplicht om het lijk voor de begrafenis of crematie in een kist te leggen. Een biologisch afbreekbare lijkwade of een speciale lijkhoes volstaat. Het enige wat de nederlandse Wet op de Lijkbezorging verplicht stelt is dat de dode niet zonder omhulling (lijkwade of lijkhoes) het graf of de oven in mag en dat de begrafenis moet plaatsvinden op een begraafplaats en de crematie in een crematorium. Zie Uitvaart.nl.
In Frankrijk draait alles om respect voor het lichaam van de overledene. Zowel het lijk als de as van de overledene (na crematie) worden door de Code Civil beschouwd als een “corps” (lichaam):
“Chacun a droit au respect de son corps. Le corps humain est inviolable” (art. 16.1 CC). Bij wetswijziging van 2008 werd daaraan toegevoegd (art. 16.1.1 CC): “Le respect dû au corps humain ne cesse pas avec la mort. Les restes des personnes décédées, y compris les cendres de celles dont le corps a donné lieu à crémation, doivent être traités avec respect, dignité et décence.“
De nabestaanden zijn verplicht om een begrafenisondernemer (pompes funèbres) in de arm te nemen, die het stoffelijk overschot in een kist moet plaatsen. De kist kan van hout zijn, maar ook van een ander natuurlijk materiaal zoals gerecycleerd karton. Deze laatste, die je een “dooskist” zou kunnen noemen, is milieuvriendelijker, zoals de volgende cijfers aantonen:
Over de hele wereld worden per dag ongeveer 320.000 doodskisten geproduceerd. Wanneer alle houten kisten zouden worden vervangen door kisten van gerecycleerd karton, zou dat per jaar 32.000 km2 bos, 12 miljoen volwassen bomen, 7 miljard liter water en 316 miljoen liter brandstof besparen (cijfers Eco-cerc.fr).
Kartonnen eco-kist met houtprint uit de serie Essentiel van Abcrémation (rechts met bekleding)
In geval van een begrafenis verteert een kartonnen kist binnen een jaar, een houten exemplaar doet er 10 à 15 jaar over. Een houten kist is ook veel zwaarder (40-50 kilo) dan een kartonnen kist (ongeveer 10 kilo) en bij een crematie duurt het verbranden van een kartonnen kist korter dan van een houten kist (drie kwartier in plaats van anderhalf uur). Ook zijn kartonnen kisten veel goedkoper voor de familie. De prijzen voor een houten kist variëren van €800 tot €3000, voor een kartonnen kist liggen ze tussen €200 en €700. Een kartonnen kist kun je bovendien verpersoonlijken door een motief te kiezen dat bij de overledene past. Op een blanco kist kunnen degenen die dat wensen een boodschap op de kist schrijven.
Er bestaan ook bouwpakketten voor kisten (van hout of karton), zodat je je eigen doodskist kunt maken. Je kunt ze via internet bestellen (in bijvoorbeeld Nederland en Zweden), maar in Frankrijk is dat niet aan te bevelen. Aan doodskisten worden hier namelijk strikte eisen gesteld. Het materiaal moet zijn goedgekeurd door het Ministère de la Santé en de kisten moeten waterdicht zijn, een bepaalde dikte hebben en een biologisch afbreekbare bekleding. Voor een crematie moeten ze bovendien aan bepaalde normen voldoen, omdat crematoria ze anders weigeren. Zie de brief van het ministerie van Economie en Financiën op Abcremation.fr.
Alles aan een crematiekist moet brandbaar zijn, dus ook de handvaten. Op de website van Abcrémation, zijn modellen met verschillende motieven van kartonnen kisten en bijpassende kartonnen urnen te zien die deze firma levert. De kisten kunnen een gewicht tot 250 kilo dragen. Bij de genoemde prijzen komt de prijs van de verplichte bekleding van de kist (“le capiton”, à €120).
Enkele kartonnen eco-kisten uit de series Autour du monde en Nature van Abcrémation
Moet je de keuze voor crematie schriftelijk vastleggen? Nee, dat is niet verplicht. Wanneer er geen schriftelijke wens is nagelaten en de overledene heeft bij leven geen wens kenbaar gemaakt, beslissen de nabestaanden. Bij onenigheid tussen hen over cremeren of begraven kunnen zij het Tribunal d’Instance van de plaats van overlijden inschakelen, dat binnen 24 uur beslist. Het is dus voor de familie wel zo plezierig wanneer je tijdens je leven je wens tot crematie duidelijk kenbaar maakt of een schriftelijke verklaring nalaat, waarin je tevens de gewenste bestemming van de as aangeeft (zie deel 2: Na de crematie).
Vroeger moest de kist na de opbaring in alle gevallen worden gesloten en verzegeld door een politiefunctionaris. Sinds 2015 (modernisering en vereenvoudiging van justitie) is dat nog slechts in twee gevallen voorgeschreven:
1. bij een crematie en
2. bij vervoer van de overledene naar een andere gemeente dan die van overlijden.
Wanneer er geen politiefunctionaris beschikbaar is, moet de burgemeester of een van de wethouders zich van deze taak kwijten.
Momenteel kiest ongeveer een derde van de Fransen voor crematie. Zij willen hun nabestaanden niet opzadelen met de hoge kosten van een grafmonument en met de verplichting om levenslang hun graf te bezoeken en te verzorgen. De verwachting is dat in 2030 de helft van de Fransen voor crematie zal kiezen. In Nederland geeft momenteel 65% van de bevolking de voorkeur aan crematie.
Sommige godsdiensten verbieden crematie. De rooms-katholieke kerk keurt crematie goed sinds 1963, mits de kerkelijke riten in acht worden genomen. Het hindoeisme past crematie al duizenden jaren toe, evenals het boeddhisme. De Islam verbiedt crematie. Het joodse geloof is in principe ook tegen crematie, maar liberale joden worden desgewenst toch gecremeerd. Protestanten zijn vrij om te kiezen tussen begraven en cremeren. Orthodoxen (zowel katholiek als protestant) zijn tegen crematie.
De crematie (of begrafenis) moet tussen 1 en 6 dagen na het overlijden plaatsvinden. Sinds 1 januari 2017 is iedereen in Frankrijk na zijn overlijden orgaandonor, ook mensen die worden gecremeerd. Wanneer je dat niet wilt, kun je je inschrijven in een niet-donor register. Voor inwoners met een buitenlandse nationaliteit geldt dat hun nationale recht van toepassing is. Wanneer in Nederland in 2020 hetzelfde systeem van orgaandonatie wordt ingevoerd als in Frankrijk, zullen ook Nederlanders dus onder de franse orgaandonorwet vallen, tenzij zij zich hebben geregistreerd als niet-donor.
Mensen met een pacemaker of defibrillator kunnen ook worden gecremeerd, maar alleen nadat een chirurg eerst het apparaat heeft verwijderd.
De burgemeester van de gemeente waar je bent overleden moet toestemming verlenen voor de crematie. Aangezien een nabestaande naar het gemeentehuis moet om aangifte te doen van het overlijden, kan dat gelijktijdig worden geregeld. De praktische zaken organiseert de uitvaartondernemer. Ook dient hij de nabestaanden van advies. Hij is verplicht om in iedere gemeente waar hij zijn diensten aanbiedt in de mairie een devis te deponeren, zodat iedere burger de nogal uiteenlopende tarieven van verplichte en bijkomende diensten kan vergelijken. Wanneer de keuze voor de uitvaartondernemer is gemaakt, moet deze een persoonlijk devis overhandigen, afhankelijk van de opties die de familie heeft gekozen.
Het woord pompes in “pompes funèbres” heeft niets met pompen te maken, maar komt van het latijnse woord “pompa” dat stoet betekent. Later werd de betekenis van het woord uitgebreid tot ceremonie. Zo werd het latijnse pompa funebris (begrafenisstoet of uitvaartceremonie) in het Frans pompes funèbres, dat voor uitvaartondernemingen wordt gebruikt.
Met dank aan madame Brigitte Sabatier van Abcrémation in Langlade (Gard), die illustraties van haar website ter beschikking stelde.
Overige illustraties: Pixabay en Wikimedia
* Voor de algemene regels en administratieve formaliteiten met betrekking tot overlijden in Frankrijk, zie InfoFrankrijk.com (NL) en QueChoisir.org (FR).
Pompes funèbres
Na de crematie wordt de as in een urn gedeponeerd. Omdat de as sinds 2008 wettelijk wordt gezien als “lichaam”, is het niet meer mogelijk om de as te verdelen onder de familieleden, omdat verdeling van de as in strijd wordt geacht met het vereiste respect ten opzichte van de overledene. Ook mag je de urn niet meer mee naar huis nemen om op de schoorsteen te zetten, in je tuin te begraven of er de as te verstrooien.
Wanneer de familie nog geen beslissing heeft genomen wat er met de as moet gebeuren, mag de urn gedurende maximaal één jaar worden bewaard in het crematorium of in een kerk (“lieu de culte”). Wanneer de familie na een jaar nog steeds niet heeft beslist wordt de as verstrooid op het kerkhof van de plaats van overlijden of op het dichtstbijzijnde kerkhof.
Zie voor de wettelijke eisen die aan urnen worden gesteld: Guide Obsèques. Afhankelijk van de bestemming van de as kan de urn van elk materiaal zijn. Zo levert bijvoorbeeld grafmonumenten-specialist France Tombale de volgende urnen (die je tijdens je leven al kunt bestellen):
De urnen van France Tombale
Frankrijk kent drie wettelijke bestemmingen voor de as:
1. Plaatsing van de urn in een columbarium of grafkelder op een begraafplaats. Net als voor een graf moet voor de plaatsing in een urnenmuur of grafkelder een concessie worden gekocht.
2. Begraven van de urn op een begraafplaats. Hij moet daarvoor van biologisch afbreekbaar materiaal zijn. De urn mag ook in de vrije natuur worden begraven (zie onder 3). Er bestaan zelfs urnen om te begraven, waaruit een boom groeit, die je dan kunt verplanten naar waar je wilt. Zie het artikel “Apres-la-mort-devenir-un-arbre” op Reporterre.net.
Na je overlijden voortleven als boom
3. Verstrooiing van de as. Het verstrooien van de as op een kerkhof is gratis. Dit gebeurt in de meerderheid van de gevallen. Veel begraafplaatsen hebben voor de verstrooiing van as een speciale “jardin du souvenir”. Voor gemeenten met meer dan 2000 inwoners is een jardin du souvenir verplicht. Er worden ook bordjes met de namen van de verstrooide overledenen geplaatst. Je kunt er desgewenst een speciale plek krijgen, waar de overledene kan worden herdacht.
De verstrooiing van de as (of het begraven van de urn) mag ook plaatsvinden in de vrije natuur (en pleine nature), maar niet op of nabij een openbare weg of in openbaar water. Verstrooiing in de natuur moet worden gemeld, zowel bij de mairie van de geboorteplaats van de overledene als bij de mairie van de gemeente waar de verstrooiing plaatsvindt. Er wordt een aantekening van gemaakt in een speciaal voor dit doel bestemd register. Zie Guide Obsèques. Wanneer de overledene in het buitenland is geboren kan de melding in de geboorteplaats achterwege blijven.
Op overtreding van deze wettelijke bepalingen staat een boete van €15000. Het merkwaardige is echter dat de urn met de as van de overledene na de crematie wordt overhandigd aan degene die opdracht heeft gegeven tot de crematie, dus meestal aan een familielid. Daarna wordt niet meer gecontroleerd wat ermee gebeurt. In de praktijk komt het er dus op neer dat je ermee kunt doen wat je wilt. Bovendien mag je urn legaal meenemen naar het buitenland of opsturen per post. Zie AFIF (Association Française de l’Information Funéraire). In dat geval is het handig om de bestemming van de urn en de as te melden aan de uitvaartondernemer, die voor de benodigde officiële papieren kan zorgen.
Een speciale vorm van verstrooiing in de natuur is de verstrooiing op zee. Ook kan een biologisch afbreekbare urn aan de golven worden toevertrouwd. De urn kan zelfs door professionele duikers 15 meter onder water in een grot worden geplaatst. De duikers maken er een foto van, die aan de familie wordt overhandigd. Deze verschillende methodes van een zee-uitvaart zijn alle met speciale wettelijke regels omgeven. Zo moet het verstrooien van de as minimaal 300 meter uit de kust plaatsvinden en het in zee werpen van de urn op minstens 6 km uit de kust, opdat nietsvermoedende strandliefhebbers niet kunnen worden geconfronteerd met een aangespoeld “lichaam”. Zie voor alle regels van een zee-uitvaart Guide Obsèques.
In de Verenigde Staten vinden ruimte-uitvaarten plaats: van tijd tot tijd wordt een raket met enkele grammen as van verschillende overledenen de ruimte in geschoten en in een baan om de aarde gebracht. Na enkele jaren rond de aarde te hebben gecirkeld keer je terug als vallende ster, waarna je in de dampkring alsnog volledig verbrandt. Eventueel kun je de as ook laten verstrooien op de maan. Dat aan al deze speciale uitvaartmogelijkheden een fors prijskaartje hangt is duidelijk. De verstrooiing op de maan kost bijvoorbeeld zo’n €10.000 per gram as.
Omdat verdeling van de as in Frankrijk is verboden, hebben twee jonge franse uitvaartondernemers in Montpellier een frans alternatief voor de ruimte-uitvaart bedacht, dat bovendien veel goedkoper is. Via hun uitvaartonderneming Atome Funéraire en onder het merk Poussière d’étoile sturen ze voor €1000 de ongeveer 3 kilo as van de overledene in een met helium gevulde luchtballon de stratosfeer in. De ballon is voorzien van een camera, zodat de familie de vlucht kan volgen. Hoe hoger de ballon stijgt hoe lager de buitenluchtdruk wordt. Daardoor zet de ballon steeds meer uit en wordt hij voortdurend groter. Op een hoogte van 33 km is de buitenluchtdruk zo laag dat de ballon met inhoud spontaan uiteen spat en als asregen/-sneeuw terugkeert op aarde. De ballon bestaat uit 100% biologisch afbreekbaar materiaal, zodat de asregen/-sneeuw niet schadelijk is voor het milieu.
Deze methode van verstrooiing wordt als legaal beschouwd, omdat de as terugkeert “in de vrije natuur”. Melding bij de mairie van de geboorteplaats van de overledene is dus vereist. Bij de “lancering” van de ballon moet Poussière d’étoile rekening houden met de weersomstandigheden (onbewolkt en een niet te harde wind) en met het vliegverkeer. Daarom is de toestemming vereist van de DGAC (Direction Générale de l’Aviation Civile) en moet het oplaten van de ballon op een natuurterrein ver buiten de vliegroutes geschieden. De belangstelling is vrij groot, met name onder luchtvaartpersoneel. Het is mogelijk om dit soort uitvaarten op te nemen in de uitvaartverzekering. Zie Guide Obsèques. Sinds kort is ook een uitvaartonderneming in Breteuil (Oise) met deze ballon-uitvaarten begonnen. De prijs ligt echter beduidend hoger dan die in Montpellier: tussen €2000 en €2500. Zie het uitgebreide geïllustreerde artikel in Le Parisien.fr.
Tenslotte bestaat er de zwitserse uitvaartonderneming Algordanza (Reto-Romaans voor “souvenir”) die 500 gram van de as tot een echte diamant kan omtoveren. Algordanza startte in 2004, maar breidde zich al gauw uit naar andere landen in Europa. Momenteel heeft het bedrijf vestigingen over de hele wereld. Vooral Japanners, van wie 99% van de overledenen wordt gecremeerd, maken er gebruik van.
Om dit proces ook mogelijk te maken voor mensen die worden begraven of in landen waar dit proces bij wet is verboden (zoals in Frankrijk) heeft Algordanza ook een procedé ontwikkeld om uit de haren van de overledene (5 gram) een diamant te maken. Omdat slechts een gedeelte van de as of van het haar nodig is, kunnen verschillende familieleden een sieraad dragen met een diamant van de as of het haar van de overledene. Kosten tussen €4500 en €20.000 per diamant, afhankelijk van het aantal karaat. Zie Motherboard.com voor een interessant (franstalig) interview met de zwitserse uitvinder van het proces, tevens directeur van Algordanza.
Sinds 2005 bestaat ook Algordanza Benelux, gevestigd in Apeldoorn. Wie het franstalige interview niet kan lezen kan de Veelgestelde vragen op Algordanza.nl openen. De nederlandse website maakt geen melding van het procedé met behulp van het haar van de overledene. Wie er meer over wil weten kan de engelstalige of de franstalige website bezoeken. Nabestaanden in Frankrijk kunnen zich met het haar van de overledene (indien aanwezig!) wenden tot de vestigingen van Algordanza in het buitenland, bijvoorbeeld bij de hoofdvestiging in Zwitserland (in de buurt van Chur, Graubünden) of bij het duitse filiaal in Lindau (aan het Bodenmeer). Maar aangezien de urn met de as van de overledene na de crematie aan de familie wordt overhandigd, kan deze ook besluiten om diamanten uit de as te laten maken, al moeten ze dit niet aan de grote klok hangen…
Met dank aan de directie en madame Audrey Gavarrone van France Tombale en aan monsieur Charles Dannaud van Reporterre.net, die illustraties van hun website ter beschikking stelden.
Overige illustraties: Pixabay
Zie ook Crematie in Frankrijk. 1. Van overlijden tot en met crematie (Nederlanders.fr 01-02-2019)
Bronnen voor beide artikelen: Notre Temps, alsmede de genoemde.
